Баян түүхэ домогуудтай Росси гүрэнэймнай арад зоной, тэрэ тоодо буряад арадай уран урлаг гээшэ хадаа олон сая жэлнүүдэй һэлгээн соо бии боложо, хэдэн һалаа болон таһаржа, эсэгэнэрһээ үри хүүгэдтэ, саашаа аша зээнэртэнь, гуша дүшэнэртэнь дамжуулагдажа, мүнөөнэй саг хүрэтэр ерэһэн түүхэтэй. Уран урлаг хадаа арад зоной ажабайдалтай, тэдэнэй ухаан бодолтой, этигэл найдабаритай, эрхилжэ ябаһан мал ажалтайнь нягта холбоотой, он жэлнүүдэй ошохо бүри мүлигдэжэ, өөрын онсо шэнжэтэй боложо, үнэхөөрөөл, буряадай болбосон түхэлтэй гайхамшагта гоё урлал боложо шадаһан байна.

Арадаймнай үндэһэн түүхэ, соёл, аман зохёол, гар урлаг гээшын хүгжэлтэ нэгэ жэгдэ, дардам сэхэ байгаагүй, нэгэ үе доошоо, нүгөө сагта дээшээ гаран хүгжэжэ ерэһэн юм гэжэ эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүдһээ, ном сударнуудһаа мэдэнэбди. Эртэ урда сагһаа хойшо гар урлаг эрхилжэ, арад зоной аша туһада тон хэрэгтэй юумэнүүдые урлан бүтээдэг хүнүүдые «дархан», «уран дархан» гэжэ нэрлэдэг, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриһээ удхатай зон гээшэ гэжэ тэдэниие ехэ хүндэлдэг байһан юм гэжэ тэрэ номууд соо бэшээтэй.

Орон нютагтаа «Орой дархан» гээд нэрлүүлһэн Ага нютагай дархашуулые нэрлэбэл, Шандалиин Шухэртуев Жигжид, Зүдхэлиин Зоригтуев Очиржаб гэгшэд болоно. Тэдэнэй нэрэнүүд мүнөөшье болотор арад зон соо мартагдаагүй зандаа. Росси гүрэнэй цесаревич Николай зүүн зүгөөр аяншалаад бусажа ябахадаа Агын буряадуудтай уулзаһан түүхэтэй. Тэрэнэй ерээд байха үедэ, нютагаймнай ноёд сайд Шухэртуев Жигжидэй айхабтар гоёор бүтээһэн мориной хазаар, эмээл болон бусад хэрэгсэлнүүдые, эрэ хүнэй хубсаһанай шэмэг болодог гоёолтонуудые бэлэг бариһан ха. Харин Очиржаб Зоригтуевай алта мүнгөөр дархалһан бүтээлнүүд Парижда болоһон Бүхэдэлхэйн үзэсхэлэндэ тон дээдэ шагналда хүртэжэ, холуур суурхаһан түүхэтэй. 

Уран урлалай ээлжээтэ хүгжэлтэ үнгэрэгшэ зуун жэлэй эхиндэ, Буряад-Монголой АССР-эй байгуулагдаха үедэ Буряадай эрдэмтэдэй хорооной (Буручкомой)гэшүүд байһан, хожомынь Буряадай соёлой дээдэ һургуулида хүдэлһэн эрдэмтэд Базар Барадинай, Гомбожаб Цыбиковэй, Михаил Богдановай, Цокто Бадмажаповай, багшанар Чойжилхама Базароной, Лодон Линховоиной болон бусад зоной үүсхэлээр үндэһэн түүхэ, этнографи, уран урлаг шэнжэлэн үзэгдэжэ, арад зоной дунда эрдэм мэдэсэ, урданай гар урлаг гээшэ нэбтэрүүлэгдэжэ эхилһэн байна.

Хоридохи зуун жэлэй жараад онуудта Агын Буряадай үндэһэн тойрог ударидан ябаһан хүтэлбэрилэгшэд Батор Шагдаровай болон Бадма Цыреновай гаргаһан тогтоолнуудай ёһоор нютагтамнай тэрэ үеын шэнэ хараа шэглэлнүүдтэ таарулагдаһан олон тоото уран һайханай бүлгэмүүд байгуулагдажа эхилээ һэн. Эсэгын дайнай агууехэ баатар хүбүүдэй нангин дурасхаалда зорюулжа, нютагаймнайл дархашуулай гараар уран һайханаар бүтээгдэһэн хүшөөнүүд хаа хаанагүй бодхоогдоһон байна.

Тэрээхэн жараад онуудай үедэ уран һайханшье, гар урлалшье ехэхэн хүгжэлтэ абажа эхилээ бэлэй. Агын тойрогой гүйсэдхэхы хорооной хүтэлбэриин захиралтаар тусхай комисси байгуулагдажа, тэрэ аймаг бүхэнэй һуурин, тосхонуудаар ябажа, ойлгууламжын ажал ябуулдаг, уран һайханайшье, уран урлалайшье талаар бодото туһаламжа үзүүлдэг байгаа. Тус комиссиин бүридэлдэ дээдын эмхи зургаануудай соёлой таһагуудай хүдэлмэрилэгшэд, тойрог болон можо дотороо мэдээжэ болоһон соёлой мэрэгэжэлтэд, Шэтэ, Улаан-Үдэһөө уригдаһан элитэ уран зураашад, дархашуул оролсожо, туһаламжын ажал ябуулһан байна.

Тон тобойсо харагдама жэшээ дурдаад абабал, хорёод-гушаад онуудай үедэ хаагдаһан Агын болон Сүүгэлэй дасанууд һэльбэдэн шэнэлэгдээ һэн. Тэрэ абарга ехэ ажалда манай Ага нютагһаамнай урган гараһан мэдээжэ эрдэмтэн, РСФСР-эй арадай уран зурааша, Россин уран урлалай академии член-корреспондент Даши-Нима Дугарович Дугаров хабаадалсаһан, уран бүтээлшэдэй ажалые ударидан ябаһан байна. Тэрэнэй хажуугаар бэшэшье олон ажал хэгдэжэ, ябан, ошон нютагаймнай дархашуулай бүтээһэн ажалнууд үндэрөөр сэгнэгдэжэ, уран урлаг гээшэ эршэ хүсэеэ абажа эхилээ һэн. Тэрэ сагһаа хойшо бата һуурияа эзэлһэн урлагай ажалнууд замхаагүй, улам дээшээ болон хүгжэжэ ябаа гээ һаа, алдуу болохогүй гэжэ һанагдана. 

Мүнөөдэрэй байдалаар уран урлагай ажал гээшые Үбэр Байгалай хизаараар буряад соёл хүгжөөлгын түб ударидан ябуулна. Арад зоной үндэһэн соёл, уран һайханиие, гар урлал гээшые үлөөжэ, саашань улам хүгжөөхэ гэһэн хараа түсэбүүдтэй. 2018 ондо түбэй дэргэдэ тойрогой болон дүтэ, хаяа хадхажа байһан хизаарай аймагуудай уран дархашуулые нэгэдүүлһэн «Мастера Аги» гэһэн бүлгэм байгуулагдажа, эршэтэй ажал ябуулагдажа эхилээ һэн. Тус бүлгэмые «Почетный архитектор Российской Федерации» гэһэн нэрэ зэргэтэй, Агын Буряадай автономито тойрогой габъята барилгашан, удхаараа угайнгаа дархан нэрые үргэлжэлүүлжэ ябаһан Болот Дондоков ударидажа байнхай. 

Уран урлагай талаар ажал гээшэ Агын Буряадай тойрогой хүтэлбэриин болон Үбэр Байгалай хизаарай соёлой яаманай зүгһөө дэмжэлтэтэй байдаг гэжэ тэмдэглэлтэй. Тиин тэдэнэй туһаламжаар Ага нютагаймнай дархашуулай ажалнууд нэгэтэ бэшэ Шэтэ, Эрхүү хотонуудай үзэсхэлэнүүдтэ, Буряад ороной Цыренжаб Сампиловай нэрэмжэтэ музейдэ, Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй академическэ театрай уран һайханай дэлгэсэнүүдые табидаг танхим соо дэлгээгдэжэ, олон зоной анхарал татан һонирхуулһан байна.

Манай уран зураашадай болон дархашуулай бүтээлнүүд ганса үзэсхэлэн харалгануудта табигдадаг бэшэ, харин Буряадай уласхоорондын «Алтаргана» нааданда болон «Элинсэгэймнай алтан шүрбэһэн», «Морин Эрдэни» гэһэн фестивальнуудай харалгануудта, Бүхэроссиин хэмжээндэ соносхогдоһон «Туристический сувенир», «Ладья», «Зимняя сказка» гэһэн уран урлагай харалга–мүрысөөнүүдтэ, тиихэдэ уласхоорондын «Монгол угсаатанай модо» гэһэн монгол арадуудай хубсаһа харуулһан ехэ фестивальда хабаадаһан байна. Тиигэжэ түрүү һууринуудые эзэлжэ, ехэ шагнал хайрануудта хүртэһэн юм гэжэ омгорхон тэмдэглэлтэй.

Энэ ехэ фестиваль, харалга–мүрысөөнүүдтэ «Лауреат» гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн уран гартаниие тоолон нэрлэбэл, алташа-мүнгэшэ дархашуул Дарима Дондокова, Жигжит Баясхаланов, Буянто Цыренжапов, Цырен Надцалов, Баир Ракшаев, модо һиилэжэ уран һайхан бүтээлнүүдые хэдэг дархашуул Александр Шагдуров, Балта Батожаргалов, Болот Дондоков, уран зураашад Саяна Шухэртуева, Зоригто Ешиев, оёдолшод Цындыма Балданова, Цыденжаб Цыбикова, Лариса Аюрова, Светлана Баторова, Цыпелма Бальжинимаева, Саяна Лхамацыренова, Дашима Гончикова, Арюна Дамдинова, Нина Цырендоржиева, модельер-дизайнер, художник Намжилма Эрдынеева, дизайнер-авангардист Дарима Жалсанова, бэлэгэй зүйл болохо сувенирнүүдые уралан бүтээдэг мастернууд Дулма Балданова, Ирина Рабданова, мориной элһэ болбосоруулан бүтээдэ уран гартан Пагма Дашинимаева, Билигма Хусаева, Зоя Цыбжитова болон бусад болоно.

Эдэ нэрлэгдэһэн дархашуул болон оёдолшодой дундаһаа һаргама ехэ амжалта туйлаһан зониие нэрлэбэл, Намжилма Эрдынеева Президентын грантда, Дарима Дондокова, Цыденжаб Цыбикова хоер «Душа России» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн юм. Холо саагуур мэдээжэ болоһон дархан, ювелир Жигжит Баясхаланов Россин уран урлагай нэгэдэлэй гэшүүн, Итали гүрэнэй зэбсэгэй Гильдиин гэшүүн болонхой, дарханайнгаа зохёохы ажал амжалтатай үргэлжэлүүлһээр зандаа. Дулма Балдановагай болон Ирина Рабдановагай хүүхэлдэй-сувенирнүүдынь Россин томо-томо үзэсхэлэнүүдтэ табигдажа, үндэр сэгнэлтэдэ хүртэжэ байдаг. Тэдээндэ нэгэтэ бэшэ ондоо тээһээ хүнүүд хандажа, буряад хүүхэлдэйнүүдые захижа, үмсын суглуулбаринуудтаа нэмэри болгон худалдан абадаг болонхой. 

Ага нютагаймнай табан дархашуул: Саяна Дориева, Дулма Балданова, Эржена Цыдыпова, Батожаб Намсараев болон Аюр Тудунов гэгшэдэй бүтээлнүүд Бүхэроссин харалгын финалда орожо, Саранскада болоһон дархашуулай урилдаанда амжалтатай хабаадаа һэн. Иигэжэ «Мастера Аги» гэһэн ниитэ бүлгэмэй ажал эршэмтэй ябуулагдаһаар. 

Тиигэбэшье мүнөөдэрэй байдалаар хэхэ, бүтөөхэ юумэн үшөө олон. Тойрогой аймаг бүхэнэй нютагуудай дархашуул, уран зураашад ерэхэ зун болохо уласхоорондын буряадай «Алтаргана» нааданда бэлдэжэ байнхай. Энэ ехэ ажалда хам оролсоһон Үбэр Байгалай хизаарай буряад соёл хүгжөөлгын түбэй, тойрогой болон гурбан аймагуудай болон Ага тосхоной соёлой эмхи зургаануудайшье, «Мастера Аги» гэһэн нэгэдэлэйшье талаһаа бага бэшэ анхарал хандуулагдажа, ажал хүдэлмэри ябуулагдана.

Уран урлагай талаар ажалай ядамаргүй ябуулагдажа байгаашье һаань, шиидхэхэ асуудалнууд үшөөл байхал байна. Ушар юуб гэхэдэ, дархашуулаймнай һанал бодол зобоохо юумэн гэхэдэ – «яажа энэ аба, эжынэрһээмнай маанадта дамжан ерэһэн баялигаа, дарханай ажал гээшэеэ залуу зондо дамжуулха, бага наһанһаань тэдээниие һургаха, дүй дүршэлөө яажа тэдээндэ дамжуулха гээшэб» гэһэн асуудалнууд болоно. Гүрэн түрын эмхи зургаануудай, соёлой ажалтанай талаһаа уран дархашуулайнгаа ажал хүдэлмэри дүнгэжэ, туһаламжа үзүүлжэ байгаа гээшэ һаамнай, арадаймнай сэгнэшэгүй баян уран урлагай урагшаа дабшахань дамжаггүй.

Эржена Цыдыпова.

Хэрэглэгдэһэн номууд, материалнууд:

1. История Бурят-Монгольской АССР. Том Ι. Бурятское книжное издательство. Улан-Удэ, 1954. – 495 с.
2. Энциклопедия Забайкалья: Агинский Бурятский округ / гл. Ред. Р.Ф.Гениатулин, Б.Б.Жамсуев. – Новосибирск: Наука, 2009. – 352 с.
3. Гордость древней Аги. Ред. В.А.Озеров, Б.А.Гармажапов. – Улан-Удэ: Изд-во ОАО “Республиканская типография”, 2005. – 424 с., ил.
4. Батомункин Б. Агинские буряты: история, традиции и культурное наследие. Улан-Удэ, 2016. - 329 с.
5. Архив ГУК “Центр развиьтия бурятской культуры Забайкальского края